Ομιλία Γιάνη Βαρουφάκη στην Εκδήλωση της Επιστημονικής Ένωσης Δικηγόρων, Παρασκευή 26η Νοεμβρίου 2010, Πνευματικό Κέντρο Δήμου ΑθηναίωνΘέμα: Το Μνημόνιο και η Οικονομική Κρίση
Δύο φορές στην ιστορία της η ανθρωπότητα ξάφνιασε τον εαυτό της. Το 1929 και το 2008. Και τις δύο αυτές φορές, ο κόσμος άλλαξε. Το Κραχ του 1929 δρομολόγησε τραγικές εξελίξεις που όταν καταλάγιασαν (στην δεκαετία του ’50) ο κόσμος δεν θύμιζε σε τίποτα την προ του 1929 εποχή. Η Κατάρρευση του 2008 άναψε το φυτίλι διαδοχικών κρίσεων που, σήμερα, δημιουργούν τις συνθήκες για έναν κόσμο που δεν θα θυμίζει σε τίποτα την προ του 2008 εποχή. Η κρίση του ευρώ εντάσσεται σε αυτές τις εξελίξεις.
Ξεκινώ με αυτά τα λόγια επειδή νιώθω την ανάγκη να προτρέψω όλους να σταματήσουμε να σκεφτόμαστε σε όρους της προ του 2008 εποχής. Αυτά που ξέραμε δεν ισχύουν πια. Συνταγές που μπορεί να λειτούργησαν στο παρελθόν δεν λειτουργούν πλέον. Όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά παντού. Ξέρετε τι με στενοχωρεί περισσότερο αυτή την εποχή; Να ακούω ανθρώπους που εκτιμώ να μιλάνε σήμερα λέγοντας πράγματα που θα έλεγαν σαν το 2008 να μην είχε συμβεί. Ανθρώπους της Αριστεράς που νιώθουν δικαιωμένοι από την Κρίση του καπιταλισμού αλλά που δεν μπορούν για διακρίνουν τις νέες προκλήσεις τυφλωμένοι από αυτό το συναίσθημα μιας απατηλής δικαίωσης. Ανθρώπους της αντίπερα όχθης, της νεοφιλελεύθερης Δεξιάς που επιμένουν ότι το κράτος φταίει για όλα, παρά το οφθαλμοφανές γεγονός ότι το 2008 κατέρρευσε το μύθευμα πως οι αγορές γνωρίζουν καλύτερα. Κυβερνητικούς που κατάφεραν να πειστούν ότι η περιοριστική πολιτική μπορεί να περιορίσει το δημόσιο χρέος και αντιπολιτευόμενοι που θεωρούν ότι η Ελλάδα μπορεί να ξεφύγει από τις δαγκάνες της πτώχευσης με τις δικές της δυνάμεις. Το ξαναλέω: Στην μετά το 2008 εποχή, όλες αυτές οι απόψεις λειτουργούν ως προκαταλήψεις που ταΐζουν την Κρίση, αντί να βοηθούν στην διαχείρισή της.
Επειδή κάλλιστα μπορείτε να μου πείτε ότι κρίσεις είχαμε και στο παρελθόν, το 1979, το 1985, το 1991, επιτρέψτε μου να εξηγηθώ. Να εξηγήσω γιατί το 2008 είναι ένα νέο 1929. Και μέσα από αυτή την εξήγηση να πω μερικά λόγια για το μέλλον.
Κοιτάζοντας στο παρελθόν για σημεία του μέλλοντός μας, το πρώτο θύμα του 1929 ήταν το ‘κοινό νόμισμα’ της εποχής: ο Κανόνας του Χρυσού που κατέρρευσε καθώς τα κράτη, αντί να συντονίσουν τις ενέργειές τους ώστε να συμπιέσουν το συνολικό άθροισμα δημόσιου χρέους και τραπεζικών ζημιών, βάλθηκαν να περιορίσουν τις δημόσιες δαπάνες και να προσπαθήσουν το ένα να βγει από την κρίση εις βάρος του άλλου. Έτσι η Κρίση θέριεψε και μόνο οι ανθρωποθυσίες του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου την τιθάσεψαν.
Μετά το τέλος του πολέμου, οι ΗΠΑ συνειδητοποίησαν το αυτονόητο. Ότι για να μην επιστρέψει η Κρίση, έπρεπε να σχεδιαστεί ο τρόπος με τον οποίο θα συνδυαζόταν (Α) η νομισματική σταθερότητα με (Β) την ανακύκλωση των Αμερικανικών πλεονασμάτων στο εξωτερικό (ώστε να δημιουργείται στην Ευρώπη και στην Ασία ζήτηση για τα αμερικανικά προϊόντα). Αυτό το Παγκόσμιο Σχέδιο (που συνδύαζε το σύστημα Bretton Woods, το Σχέδιο Marshall, τις συνεχείς αμερικανικές προσπάθειες στήριξης Ιαπωνίας και Γερμανίας κλπ) οδήγησε την μακροβιότερη, σταθερότερη περίοδο καπιταλιστικής ανάπτυξης. Όμως, η σταθερότητα γεννά αστάθεια, είτε στον ιδιωτικό τομέα είτε στον δημόσιο, και για αυτό το Παγκόσμιο Σχέδιο κατέρρευσε το 1971. Τι συνέβη;
Σίγουρη για την σταθερότητα του Παγκόσμιου Σχεδίου, και την κυριαρχία του κοινού νομίσματος της μεταπολεμικής περιόδου, του δολαρίου, το Αμερικανικό κράτος χρηματοδότησε έναν ατελείωτο, πανάκριβο πόλεμο καθώς και μια εσωτερική κοινωνική πολιτική κόβοντας μεγάλες ποσότητες νέου χρήματος. Δολαρίων μεγάλες ποσότητες των οποίων κατέληξαν σε ξένα χέρια. Όταν αυτά τα ξένα χέρια φοβήθηκαν ότι τα δολάριά τους ήταν ακάλυπτα, και πως τα εμπορικά ελλείμματα της Αμερικής δεν μπορούν να συνεχιστούν, το Παγκόσμιο Σχέδιο κατέρρευσε τον δεκαπενταύγουστο του 1971.
Οι Η.Π.A βρέθηκαν προ διλήμματος. Η συντηρητική, πουριτανική αντίδραση θα ήταν να σφίξουν το ζωνάρι, μειώνοντας τις εισαγωγές και το μέσο Αμερικανικό βιοτικό επίπεδο. Δεν επέλεξαν αυτή την λύση. Επέλεξαν μια άλλη. Αυτό που ονομάζω την ελεγχόμενη αποσταθεροποίηση της παγκόσμιας οικονομίας που οδήγησε σε εκείνο που ονομάζω ελεγχόμενη διεθνή ανισορροπία.
Τι εννοώ; Αντί να μειώσουν τα ελλείμματά τους, τα αύξησαν επίτηδες. Τόσο το εμπορικό έλλειμμα όσο και το έλλειμμα του κράτους τους. Έτσι, από τα μέσα της δεκαετίας του 1970, έως και το 2008, οι ΗΠΑ συντηρούσαν την παγκόσμια ζήτηση αγαθών επιτρέποντας το εμπορικό τους έλλειμμα να γιγαντωθεί με αντάλλαγμα ένα τσουνάμι κεφαλαίων (γερμανικών, ιαπωνικών, αραβικών και, πιο πρόσφατα, κινεζικών) τα οποία έρρεαν προς την Wall Street καλύπτοντας τα αμερικανικά εμπορικά και κρατικά ελλείμματα. Οι ΗΠΑ, με απλά λόγια, λειτουργούσαν ως μια τεράστια ηλεκτρική σκούπα που απορροφούσε τα πλεονάσματα των χωρών που στήριζαν το μοντέλο ανάπτυξής τους στα επιθετικά εμπορικά πλεονάσματα.
Λένε πολλοί ότι η Κρίση του 2008 ήταν η κρίση που προκάλεσε η Wall Street, ο αμερικανικός χρηματοπιστωτικός τομέας με τα τοξικά παράγωγα, τα αλόγιστα δάνεια κλπ. Καμία αντίρρηση. Αναρωτήθηκε όμως κανείς πως έγινε αυτό; Επιτρέψτε μου μία εξήγηση: Κάθε μέρα που περνούσε ένα τσουνάμι 3 με 5 δις δολαρίων έφτανε στην Wall Street για να επενδυθούν σε μετοχές στην ΝΥ, σε άμεσες επενδύσεις ή σε ομόλογα του δημοσίου. Τι περιμέναμε να κάνουν οι τραπεζίτες; Δεν θα έβρισκαν τρόπους να επωφεληθούν από το γεγονός ότι κάθε μέρα περνούσαν από τα χέρια τους πακτωλοί χρημάτων; Αυτή είναι η δουλειά τους. Για αυτό τον λόγο δημιούργησαν τα παράγωγα. Για να κερδίσουν τόσο από τα κεφάλαια των ξένων που μετανάστευαν στις ΗΠA όσο και από τα χρέη των φτωχών αμερικανών που δανείζονταν για να βάλουν μια στέγη πάνω από το κεφάλι τους και να αγοράσουν εισαγόμενα αγαθά από την Wal Mart. Τι ήταν λοιπόν τα παράγωγα; Ιδιωτικό χρήμα που παρήγαγαν οι τράπεζες το οποίο το διακινούσαν αποσπώντας τεράστια κέρδη εκφρασμένα σε δημόσιο χρήμα – σε πραγματικά δολάρια.
Λέμε ότι το δικό μας ανόητο κράτος έκανε τόσα χρόνια ανάπτυξη με δανεικά. Σωστά. Όμως το ίδιο συνέβαινε στην αγγλοσαξωνία: Η ραγδαία ανάπτυξη της Αμερικής, της Βρετανίας, της Ιρλανδίας βασιζόταν σε ιδιωτικό χρήμα του οποίου η βάση δεν ήταν παρά χρέη. Όσο όμως αυξανόταν η ποσότητά του και οι αγορές το δέχονταν σαν να ήταν πραγματικό χρήμα, αυτό το ιδιωτικό, τοξικό χρήμα λειτουργούσε ως η ηλεκτρική ενέργεια που επέτρεπε στην αμερικανική ηλεκτρική σκούπα να απορροφά τα πλεονάσματα της Γερμανίας, της Ιαπωνίας, των Εμιράτων και, βεβαίως, της Κίνας.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο γεννήθηκε το ευρώ. Η Γερμανία το αποδέχθηκε κρίνοντας ότι θα μπορούσε να λειτουργεί εντός της ευρωζώνης όπως και πριν: Δηλαδή, ως παραγωγός εμπορικών πλεονασμάτων τα οποία θα διοχέτευε τόσο εντός της υπόλοιπης ευρωζώνης όσο και εκτός – βασικά στις αγγλοσαξονικές χώρες. Ο όρος όμως που έθεσε στην Γαλλία, και στον Ντελόρ, ήταν ότι η νομισματική ένωση θα γινόταν κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση του μάρκου. Με άλλα λόγια, δεν θα άφηνε περιθώριο για την δημιουργία ευρωπαϊκού χρέους, για την στήριξη των κρατών από την ΕΚΤ, ή για ίδρυση ενός μηχανισμού ανακύκλωσης των πλεονασμάτων εντός της ευρωζώνης. Έτσι, οι τρεις προϋποθέσεις για την δημιουργία μιας βιώσιμης νομισματικής ένωσης έλλειπαν εξ αρχής.
Όσο η Αμερικανική ηλεκτρική σκούπα απορροφούσε μανιωδώς τα πλεονάσματα των άλλων, και το τοξικό χρήμα της Wall Street επιτάχυνε την οικονομική μεγέθυνση παγκοσμίως, η σαθρή αρχιτεκτονική του ευρώ άντεχε. Ο σεισμός όμως του 2008 ήταν τέτοιος που το αρχιτεκτόνημα ράγισε. Από τότε οι ρωγμές αυτές βαθαίνουν περισσότερο με κάθε κίνηση της ΕΕ να τις κουκουλώσει αρνούμενη ότι ο κόσμος άλλαξε δια παντός το 2008 και, συνεπώς, ότι οι υπάρχουσες συνταγές δεν θα αποτρέψουν την κατάρρευση.
Για να το πω απλά: Αυτό που άλλαξε μετά το 2008 είναι ότι χάλασε η αμερικανική ηλεκτρική σκούπα. Όσο και να προσπαθούν οι κύριοι Ομπάμα και Μπερνάνκε να την διορθώσουν, αυτή δεν λέει να επαναλειτουργήσει. Το αποτέλεσμα είναι η οικουμένη ολάκαιρη να κινείται στον αστερισμό της ύφεσης. Αν η Κίνα κρατάει ακόμα αυτό οφείλεται στο ότι έκανε ακριβώς το αντίθετο από αυτό που κάνει η Ευρώπη. Αντί για περιοριστική πολιτική, επενδύει όπου βρει. Τους τελευταίους 18 μήνες έχτισαν 7 χιλιάδες χιλιόμετρα υπεργρήγορων τραίνων, TGV τύπου και καλύτερα ακόμα. Όμως, δεν θα μπορεί η Κίνα μόνη της να κρατήσει τους ρυθμούς ανάπτυξης ψηλά. Ήδη, η κατανάλωση στην Κίνα μειώθηκε στο 35% το ΑΕΠ. Με άλλα λόγια, όχι μόνο δεν μπορεί η Κίνα να δημιουργήσει αρκετή ζήτηση για την Γερμανία αλλά ούτε και θα μπορεί να αναπαράγει την δική της ανάπτυξη για πολύ.
Μέσα σε αυτό το σκηνικό, η ΕΕ έχει αυτο-εγκλωβιστεί σε έναν φαύλο κύκλο που μόνη της δημιούργησε. Ο φαύλος κύκλος που με μαθηματική ακρίβεια θα αποδομήσει το ευρώ, αν δεν παρέμβει η ΕΕ, έχει ως εξής: Η τρόικα δανείζει τεράστια ποσά στα ήδη υπερχρεωμένα κράτη με υψηλά επιτόκια και ως αντάλλαγμα τους επιβάλει ασφυκτικές περιοριστικές πολιτικές που μειώνουν το ΑΕΠ τους. Το βλέπουν αυτό οι τράπεζες και πείθονται πως τα παλαιότερα δανεικά που τους χρωστούν τα υπερχρεωμένα κράτη μάλλον δεν θα τα πάρουν ποτέ. Έτσι, οι τράπεζες, όση ρευστότητα και να τους δίνει η ΕΚΤ, δεν δανείζουν στις επιχειρήσεις και στα νοικοκυριά με αποτέλεσμα να βαθαίνει η ύφεση, να μειώνονται τα κρατικά έσοδα, να αυξάνονται τα χρέη των υπερχρεωμένων κρατών και, έτσι, να πανικοβάλλονται ακόμα πιο πολύ οι τράπεζες.
Η Κρίση είναι λοιπόν ευρωπαϊκή και οι διμερείς δανειακές συμφωνίες της τρόικα με τα χρεωκοπημένα κράτη (π.χ. Ελλάδα και Ιρλανδία) αποτελούν μέρος και όχι λύση του προβλήματος. Η άμμος που έχει μείνει στην κλεψύδρα της αντίστροφης μέτρησης για το ευρώ είναι λίγη και για αυτό ήρθε η ώρα για μια διαφορετική, ορθολογική παρέμβαση εκ μέρους της ΕΕ που να αντιμετωπίζει άμεσα και τις δύο εν εξελίξει κρίσεις:
(α) την κρίση χρέους των υπερχρεωμένων κρατών και
(β) την κρίση των ευρωπαϊκών τραπεζών στις οποίες ανήκει το χρέος των υπερχρεωμένων κρατών και τις οποίες κρατά ζωντανές η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα (ΕΚΤ) με πακτωλούς δημόσιου χρήματος.
Για να σπάει ο φαύλος κύκλος μεταξύ των δύο κρίσεων η τρόικα πρέπει να παραδεχθεί έμπρακτα πως η θεραπεία που επιβάλει στα κράτη τροφοδοτεί την καλπάζουσα επιδημία αντί να την αποδυναμώνει. Αντί για τις διμερείς “διαπραγματεύσεις” με την κάθε κυβέρνηση ξεχωριστά, η τρόικα θα έπρεπε να αποβάλει το ΔΝΤ, το οποίο δεν έχει λόγο να μπλέκεται στα πόδια των ευρωπαίων, καθώς η λύση της κρίσης δεν χρειάζεται δάνεια. Ας επικεντρωθεί το ΔΝΤ σε άλλες γωνιές του κόσμου που χρειάζονται πραγματικά δανεικά. Η Ευρώπη δεν έχει ανάγκη ούτε τα δις του ΔΝΤ ούτε και την τεχνογνωσία του.
Πως μπορεί η ΕΕ να σπάσει την ραχοκοκαλιά της Κρίσης; Με δύο απλές κινήσεις που, μάλιστα, όχι μόνο θα έσβηναν την μαινόμενη πυρκαγιά αλλά και που θα αποτελούσαν το πρώτο βήμα της αναγέννησης του Ευρωπαϊκού ονείρου.
Βήμα πρώτο: Πως θα ξεπεραστεί η σημερινή κρίση χρέους
Η ΕΕ συγκαλεί αύριο το πρωί Σύνοδο με την συμμετοχή:
(Α) αρχηγών των υπερχρεωμένων κρατών και
(Β) εκπρόσωπων των ευρωπαϊκών τραπεζών (που κατέχουν τα ομόλογα των προηγούμενων).
Ο σκοπός μιας τέτοιας Συνόδου ηλίου φαεινότερος: Μια αμοιβαίως επωφελής συμφωνία η οποία θα συρρικνώσει το άθροισμα των δημοσίων χρεών και των τραπεζικών ζημιών (τωρινών και μελλοντικών). Π.χ. οι τράπεζες συμφωνούν να μειώσουν τις απαιτήσεις τους από τα υπερχρεωμένα κράτη (αποδεχόμενες νέα ομόλογα μικρότερης αξίας και μακρύτερης διάρκειας) ενώ τα υπερχρεωμένα κράτη να περιορίσουν τις δαπάνες τους σε τομείς που δεν ενισχύουν την φτώχεια και δεν πλήττουν την μελλοντική παραγωγικότητα της χώρας τους. Σε αντάλλαγμα η ΕΚΤ δεσμεύεται πως θα συνεχίσει να παράσχει όση ρευστότητα χρειάζονται οι τράπεζες στο διηνεκές.
Μια τέτοια λογική συμφωνία μπορεί να επιτευχθεί σε μερικές ώρες με αποτέλεσμα την άμεση μείωση του όγκου χρεών-ζημιών. Μάλιστα η ανακοίνωση ότι επιτεύχθηκε μια τέτοιας συμφωνία θα ανακούφιζε τις αγορές και θα απέτρεπε άμεσα και αποτελεσματικά την επέκταση του ντόμινο στην Ισπανία, στην Ιταλία, στο Βέλγιο.
Μια μέρα μετά, η ΕΚΤ και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, σε κοινή συνέντευξη τύπου, ανακοινώνει ότι την άμεση μεταφορά ομολόγων του κάθε κράτους αξίας ίσης με το 60% του ΑΕΠ του στην ΕΚΤ (μέρος δηλαδή του εθνικού χρέους που επιτρέπει το Μάαστριχτ). Για να καλύψει αυτά τα ομόλογα, η ΕΚΤ εκδίδει ευρωομόλογα ίσης αξίας. Τα κράτη εξακολουθούν να χρωστούν τα ομόλογα αυτά στην ΕΚΤ αλλά πληρώνουν χαμηλότερους τόκους ανάλογους με το επιτόκιο των ευρωομολόγων.
Με αυτές τις απλές κινήσεις, το συνολικό δημόσιο χρέος της ευρωζώνης θα μειωνόταν κατά τουλάχιστον 35%. Χωρίς να ζημιωθεί κανείς.
Βήμα δεύτερο – Πως θα έρθει η ανάκαμψη
Αμέσως μετά την πυροσβεστική αυτή παρέμβαση, πρέπει να έρθει η ανάκαμψη που θα απορροφήσει το εναπομείναν χρέος και που θα βάλει την Ευρώπη σε νέα αναπτυξιακή τροχιά: Για αυτό τον σκοπό μπορεί και πρέπει να επιστρατευτεί η ΕΤΕ. Σήμερα, η ΕΤΕ έχει επενδυτικές ικανότητες διπλάσιες της Παγκόσμιας Τράπεζας. Τι την σταματά από το να εκπονήσει ένα μαζικό πανευρωπαϊκό επενδυτικό πρόγραμμα με επίκεντρο της πράσινη ανάπτυξη, την παιδεία, την υγεία, την ενδυνάμωση της τεχνολογικής εξέλιξης; Να σας πω: Την σταματά ο όρος ότι οι επενδύσεις της ΕΤΕ πρέπει να συγχρηματοδοτούνται από τα υπερχρεωμένα κράτη μέλη που βέβαια δεν το κάνουν. Μια μικρή αλλαγή, θα άνοιγε τον δρόμο για ένα νέο Σχέδιο Marshall: Το ποσοστό συμμετοχής τους κράτους μέλους πρέπει να μπορεί να χρηματοδοτείται με την έκδοση ευρωομολόγων.
Πολλοί θεωρούν ότι μόνο η μετατροπή της ευρωζώνης σε μια ομοσπονδιακή ένωση μπορεί να λύσει το πρόβλημα. Αυτή όμως η σκέψη οδηγεί στην απόγνωση καθώς τα πολιτικά εμπόδια είναι αδιαπέραστα. Όμως τα δύο βήματα που μόλις πρότεινα θα επιτύγχαναν τα ίδια αποτελέσματα χωρίς καμία ουσιαστική θεσμική αλλαγή. Έτσι, η Ευρώπη ξαφνικά μια μέρα θα λειτουργούσε ως εάν να ήταν ομόσπονδη – τουλάχιστον όσο αφορά την οικονομική της πολιτική. Η πολιτική ένωση θα γινόταν έτσι τόσο πιο εύκολη.
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Όπως θα παρατηρήσατε δεν αναφέρθηκα ούτε μια φορά στα ιδιαίτερα αμαρτήματα που η χώρα μας κουβαλάει από καιρό στις πλάτες της. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι η παρούσα Κρίση μόνο σε Ευρωπαϊκό επίπεδο μπορεί να αντιμετωπιστεί. Όσο αβάστακτος είναι ο επαρχιωτισμός του να λέμε ότι για όλα μας τα δεινά ευθύνονται οι ξένοι, άλλο τόσο αβάστακτος είναι ο επαρχιωτισμός του να λέμε ότι αυτή η Ευρωπαϊκή και διεθνής Κρίση θα ξεπεραστεί μέσα από διαρθρωτικές αλλαγές και περιοριστική δημοσιονομική πολιτική στο πλαίσιο του κράτους έθνους, του Μνημονίου, της σημερινής αδιέξοδης πολιτικής.
Η πρόταση που σας παρέθεσα για το πως η ΕΕ θα μπορούσε να βγάλει την Ευρώπη από την Κρίση έχει δύο ενδιαφέρουσες προεκτάσεις. Η μία προέκταση αγγίζει τον υπόλοιπο κόσμο, πέραν της ηπείρου μας. Γιατί αν εμείς, ως Ευρωπαίοι, καταφέρουμε να ξεπεράσουμε την Κρίση του 2008, τότε θα βοηθούσαμε την οικουμένη να βρει μια νέα ισορροπία στην μετά το 2008 εποχή. η δεύτερη προέκταση αφορά την Ελλάδα που θα έπαιρνε τις ανάσες που χρειάζεται για να κάνει τις μεταρρυθμίσεις που τόση ανάγκη έχουμε.
Ο μετά το 2008 κόσμος, πράγματι, θα είναι ένα νέο τοπίο. Έτσι όπως πορευόμαστε τώρα θα είναι σκοτεινό, σπαρμένο με τα κουφάρια των θυμάτων της γενικευμένης ύφεσης, στιγματισμένος από την αποτυχία της γενιάς μας να κάνει κάτι για την κλιματική αλλαγή, βουτηγμένος στις διενέξεις μεταξύ λαών και ανθρώπων που δεν μπόρεσαν να δουν το κοινό τους συμφέρον. Η λύση θα έρθει στο επίπεδο της Ευρώπης. Δεν θα θυμίζει όμως σε τίποτα τις ανοησίες που συζητούν στα διάφορα Φόρα οι σημερινοί λιλιπούτιοι ηγέτες μας.
